چکيده حمل‌و‌نقل بخش قابل‌توجهي از توليد ناخالص ملي هرکشوري را به خود اختصاص ميدهد و بخش بزرگي از توليد آلايندهها در اين حوزه رخ ميدهد. به همين دليل در سال‌هاي اخير تلاش زيادي براي کاهش آلايندههاي توليد شده توسط وسائل نقليه صورت گرفته است. از جمله مسائل مطرح در زمينه‌ي حمل‌و‌نقل، مسئله‌ي مسيريابي وسائل نقليه است که مي‌توان محدوديت‌هاي مختلفي را بر روي اين مسئله اعمال و آن را به جهان واقع نزديک‌‌تر کرد. مسائل مسيريابي وسائل نقليه دورهاي و مسيريابي وسائل نقليه وابسته به زمان از کاربردي‌ترين مسائل موجود در لجستيک هستند. مسئله مسيريابي وسائل نقليه دورهاي به‌ويژه در لجستيک شهري به خوبي قابل مشاهده است چرا که گاهي مشتريان يک توليد کننده نياز به ارضاي تقاضاي خود در طول افق برنامه‌ريزي دارند. همچنين با توجه به اين مهم که زمان جزء لاينفک سيستم حمل‌و‌نقل شهري است، و با در نظر گرفتن اين موضوع که آلودگي ناشي از سوخت وسائل نقليه، به يک مشکل جدي و کلان در سال هاي اخير تبديل شده است، لذا در اين تحقيق با ترکيب دو مدل مسيريابي وسائل نقليه دورهاي و مسيريابي وسائل نقليه وابسته به زمان، همزمان با در نظر گرفتن عواملي همچون بار، سرعت وسائل نقليه و شيب جاده، به بهينهسازي توليد آلايندهها در مسيريابي وسائل نقليه پرداخته شده است. از طرفي به دليل تأثير در نظرگرفتن آلترناتيوهاي مختلف براي انتخاب مسيرهاي بين دو گره، در رسيدن به سرعت بهينه و به‌تبع آن کاهش آلودگي، در اين پژوهش علاوه بر موارد فوق فرض وجود گراف چند آلترناتيوي نيز در نظرگرفته شده است. در ادامه با توجه به عوامل ذکر شده يک مدل برنامه‌ريزي غير خطي عدد صحيح مختلط به‌منظور کاهش آلايندههاي توليد شده توسط وسائل نقليه، ارائه گرديده است. با توجه به Np-hard بودن مسئله‌ي مطرح شده به منظور حل بهينه‌ي مدل از دو الگوريتم فراابتکاري جستجوي همسايگي تطبيقي بزرگ و جستجوي همسايگي بزرگ تطبيقي پيشنهادي تحت عنوان جستجوي همسايگي بزرگ تطبيقي موازي استفاده گرديده است. در نهايت پس از مقايسه‌ي عددي بين الگوريتم‌ها نتايج حاکي از بهبود جوابها توسط الگوريتم پيشنهادي را دارد.
