بررسی خصوصیات فیتوشیمیایی و رویشگاهی گیاه گل‌ماهور(Verbascum songaricum schrenk) در دامنه‌‌های شمالی زاگرس‌مرکزی

STUDENT

DEGREE

YEAR

Iran is of a very rich climate. For this reason and other special geographic factors, varied plants grow in this country that are of important therapeutic features. Here the central Zagros is the core of Iran's genetic pool. Kohgiloyeh- Boyer Ahmad as well as Isfahan provinces contain a variety of medical and industrial plants including the genus verbascum( species VerbascumsongaricumSchrenk ) . In this study this species was collected from 5 of its settlements,HowzVally, Gahiz, Semeiroomintrance and Ghadam palace in Isfahan province as well as Dena in Kohgiloye – Boyer Ahmad province . Then, the most important chemical compounds extracted from its flowers and stem were defined and compared. In addition, another species ( Verbascumcheirantifolium BIOss) was sampled as the control species for the comparisons made. For this, digestion method was used for juice extraction and GC/MS set for defining chemical compounds. The results showed that according to categorized chemical compounds indifferent organs of the plant (flower, leaf and stem) in the mentioned rangeland sites, we can see the maximum 51.39 percent hydrocarbon compounds at the third site and the minimum2.8 Ketonamountat the same site. There was no amine compound at 3 th and 5 th sites and no keton compound at the 4 th site. At the 4 th site the maximum leaf compounds were specified to 50.43 percent hydrocarbon and the minimum one to 2 percent amine. Furthermore, no amine was seen in the 3 th and 5 th sites. . At the 5 th site the maximum stem compounds were specified to 34.6 percent hydrocarbon and the minimum one to 3 percent amine in the 4 th site. Furthermore, no ketone was seen in the5 th sites. To investigate the similarity among the studied areas and their categorization, the quantitative ‌information of 22 selected environmental factor and 18 qualitative indices of the species were branched categorized according to relative Euclidean index as well as the least variance method. According to the branched analyzes, 3 settlements were defined through 91 percent similarity level. The first settlement contains the 1 th and the 2 th study areas, the second settlements contains the 3 th and the 4 th ones and the third one contains the 5 th and the 6c ones. Among the 22 environmental factors 2 soil parameters showed significant influence on the mentioned categorization of the settlements. In addition the results obtained from branched analyzes of the species, qualitative indices were defined in 85 percent of similarity level for the 4 important settlements. The first, second, third and the forth settlements contained the 1 th ,5 th 6c ,3th and the 2 th 4 th study areas ,respectively. According to the obtained results just 4 indices of the species were of influence on defining the range land places. To investigate the settling features and relations among qualitative indices of the species with ecological circumstances of the area, 18 qualitative indices of the species in relation with 22 selected environmental factors were processed and ordination was done using cluster analysis (RDA). The results showed that the rangelandsare located in 2 important settlements. The first one ( 1 th ,3 th and the 5 th ) was significantly influenced by factors including sea elevation distance, mean annual precipitation, glacial days, cation exchange capacity, soil nitrogen and organic material. The second settlement ( 2 th and 4 th ) was influenced by factors like potential evapotraspiration, annual min and max temperature degree, soil clay , pH and lime. According to climatic circumstances, soiland the physiographic features it seems that mullen juice in its settlement having an elevated height from sea level and a semi arid and cool climateincreases in related withhigh annual mean precipitation and a soil with loam- sandy soil with a light texture and a high productivity having relatively high organic matters. Also the results obtained of the analysis of the species morphological features showed that in the first settlement ( 1 th , 3 th and the 5 th areas) in comparison with the second settlement( 2 th and the 4 th areas) there were some increases in thelower leaf, the main inflorescence plant growth. Also, the results showed that there was no Key words: Verbascum , ecological parameters, extract, cluster analysis, branch analyzes, ordination, central zagros.

کشور ایران به لحاظ اقلیمی،از تنوع بسیار بالایی برخوردار می باشد، به دلیل همین شرایط اقلیمی و سایر فاکتور‌های جغرافیایی خاص، گیاهان متنوع و فراوانی در بسیاری از نقاط کشور می‌رویند که بیشتر آنها خواص درمانی مهمی دارند. در این میان زاگرس مرکزی غنی ذخایر ژنتیکی ایران را داراست. استان ‌های کهگیلویه و بویراحمد و اصفهان نیز دارای گیاهان دارویی و صنعتی متنوعی ازجمله گونه ‌های جنس گل‌ماهور( Verbascum ) مثل گونه گل‌ماهور یا خرگوشک( Verbascum songaricum Schrenk) است. در این بررسی گیاه گل‌ماهور در پنج رویشگاه عمده( دره حوض، قهیز و رودی سمیرم و قلعه قدم) در استان اصفهان و رویشگاه(دنا) در استان کهگیلویه و بویراحمد جمع آوری و مهمترین ترکیبات شیمیایی موجود در عصاره اندام ‌های گل ، برگ و ساقه این گیاه تعیین و مقایسه شدند. همچنین در مکان مرتعی دنا از گونه دیگر گل‌ماهور( Verbascum cheirantifolium BOISS ) بعنوان گونه شاهد نمونه برداری صورت گرفت تا مقایسات لازم صورت گیرد. بدین منظور عصاره گیری گیاه به روش دای جسشن و برای تعیین ترکیبات شیمیایی از دستگاهGC/MS استفاده شد.نتایج نشان داد در اندام ‌های مختلف( گل، برگ و ساقه) در پنج مکان مرتعی، باتوجه به ترکیبات شیمیایی گروه بندی شده، در عصاره اندام گل بیشترین مقدار ترکیب در مکان مرتعی3 متعلق به هیدروکربن با 39/51 درصد بود و کمترین مقدار، ترکیب کتون واقع در مکان3 با 8/2 درصد بود ضمن اینکه در مکان‌های3 و 5 ترکیب آمین و مکان 4 کتون وجود نداشت. در عصاره اندام برگ بیشترین مقدار ترکیب در مکان مرتعی 4 متعلق به هیدروکربن با 43/50 درصد وکمترین مقدار ترکیب در مکان شماره 4 متعلق به آمین ( 2 درصد) بود. ضمن اینکه در مکان‌‌های 3 و 5 آمین وجود نداشت. در عصاره اندام ساقه بیشترین مقدار ترکیب در مکان مرتعی 5 متعلق به هیدروکربن با 6/34 درصد و کمترین مقدار ترکیب آمین با 3درصد در مکان مرتعی 4 بود ضمن اینکه در مکان شماره 5 ترکیب کتون وجود نداشت. به منظور بررسی تشابه موجود بین مکان‌‌های مورد مطالعه و طبقه بندی آنها، آمار کمی 30 عامل محیطی منتخب و18 شاخص کیفی گل‌ماهور بر اساس شاخص اقلیدوسی نسبی، به روش واریانس حداقل، طبقه بندی خوش‌های گردید. با توجه به تجزیه خوش‌های در بررسی دقیق در سطح تشابه 91درصد سه رویشگاه عمده مشخص شد. رویشگاه اول شامل مکان‌‌های مطالعاتی 1 و 2، رویشگاه دوم شامل مکان‌‌های 3و4 و رویشگاه سوم شامل مکان‌‌های 5 و 6c بود. از میان 30 عامل محیطی 2 عامل خاک تاثیر معنی داری برروی این طبقه بندی در تفکیک رویشگاهها داشتند. همچنین نتایج حاصل از تجزیه خوش‌های شاخص‌‌های کیفی گل‌ماهور در بررسی دقیق در سطح تشابه 85درصد 4 رویشگاه عمده مشخص شد. رویشگاه اول شامل مکان مطالعاتی1، رویشگاه دوم شامل مکان‌‌های مطالعاتی 5و6c، در رویشگاه سوم مکان مطالعاتی3 قرار گرفت و بالاخره رویشگاه 4 شامل مکان‌‌های مطالعاتی2و4بود. با توجه به نتایج حاصل، فقط4 شاخص کیفی گل‌ماهور در تفکیک مکان‌‌های مرتعی موثر بوده اند. جهت بررسی خصوصیات رویشگاهی و تعیین ارتباط بین شاخص‌‌های کیفی گل‌ماهور با شرایط اکولوژیک منطقه، از 18 شاخص کیفی گل‌ماهور در ارتباط با 22 عامل محیطی منتخب با استفاده از روش آنالیزافزونگی(RDA) رج بندی مورد پردازش قرار گرفت. نتایج حاصل از رج بندی عوامل محیطی و شاخص‌‌های کیفی نشان داد که مکان‌‌های مرتعی در 2 رویشگاه عمده قرار می گیرند. رویشگاه اول (مکان‌های3،1 و5) که این رویشگاه به طور عمده تحت تاثیر عوامل ارتفاع از سطح دریا، متوسط بارندگی سالانه، تعداد روز‌های یخبندان، ظرفیت تبادل کاتیونی، میزان ازت و ماده آلی خاک قرار داشت. رویشگاه دوم( مکان‌‌های مرتعی2و4) تحت تاثیر عوامل تبخیر و تعرق پتانسیل، حداقل و حداکثر درجه حرارت سالانه، رس، اسیدیته وآهک خاک قرار داشت. باتوجه به شرایط اقلیمی، خاک و فیزیوگرافیک به نظر می رسد تولید عصاره در گیاه گل‌ماهور در شرایط رویشگاهی با اقلیم نیمه خشک وسرد، مناطق مرتفع، متوسط بارندگی سالانه بالا،خاک ‌های شنی لومی، بافت نسبتا سبک و از نظر حاصلخیزی با مواد غذایی نسبتا بالا می باشد، افزایش می یابد. نتایج حاصل از رج بندی در مورد بررسی خصوصیات ریخت شناسی گل‌ماهور با عوامل اکولوژیک نشان داد که در رویشگاه اول( مکان‌‌های 3،1و5) نسبت به رویشگاه دوم(مکان‌های2و4) طول برگ قاعده ای، طول گل آذین اصلی، طول برگ میانی، طول گل آذین فوقانی، طول گل آذین پایینی، طول گل آذین میانی و ارتفاع گیاه افزایش یافته است پس می توان نتیجه گرفت که خاک رویشگاه اول از نظر مواد غذایی غنی بوده و شرایط مناسب را برای رشد و نمو گیاه فراهم کرده است. همچنین نتایج نشان داد که بین دو گونه برداشت شده در مکان مرتعی دنا از لحاظ ترکیبات الکلی، آمین، استر و کتون بین اندام ‌های مختلف گل، برگ و ساقه اختلاف معنی داری وجود ندارد. اما از ترکیبات اسید و هیدروکربن در بین اندام ‌های مختلف گل، برگ و ساقه گونه Verbascum songaricum با شاهد در سطح 5% اختلاف معنی داری وجود دارد که نشان دهنده این مطلب می باشد که در تولید ترکیبات ثانویه گیاهان دارویی علاوه بر شرایط محیطی فرایند ‌های ژنتیکی خود گیاه نیز تاثیرگذار می باشد. کلمات کلیدی: گل‌ماهور، عوامل اکولوژیک، عصاره، آنالیز افزونگی، تجزیه خوشه ای، رج بندی، زاگرس مرکزی